Politikal-Ekonomi Khilafah Islamiyyah & Perkembangan Kerangka Pemikiran Ekonomi Islam

Kejatuhan sistem Sosialis pada hujung abad ke-20 telah membuka ruang kepada pengamalan sistem ekonomi Kapitalis untuk menjadi sistem yang dominan di seluruh dunia. Akan tetapi, semenjak krisis ekonomi pada tahun 2008 yang lalu, para ahli akademik dan penganalisa ekonomi mula membincangkan hala tuju dan nasib sistem ekonomi sedia ada ini. Walaupun krisis ini bukanlah krisis pertama di dalam sejarah dunia kapitalis, tetapi ianya merupakan yang terbesar semenjak Great Depression. Sehingga ke hari ini, iklim ekonomi global masih belum pulih sepenuhnya. Seiring dengan apa yang berlaku pada hari ini, suara-suara untuk mengangkat sistem ekonomi Islam sebagai paradigma ekonomi yang  baharu semakin kuat dan lantang. Walau bagaimanapun, masih ramai mempunyai kesamaran terhadap struktur ekonomi Islam hatta daripada kalangan pendokong kepada ide ekonomi islam itu sendiri. Perkembangan penulisan dan pencerahan  berkaitan ekonomi Islam pada hari ini juga lebih banyak berkisar berkenaan institusi dan instrumen kewangan berbanding penerangan fundamental dan struktur ekonomi Islam itu secara keseluruhan. Justeru, penulisan ini bertujuan memberikan gambaran ringkas perlaksanaan ekonomi islam melalui penelitian terhadap politikal-ekonomi khilafah islamiyyah dan perkembangan ilmunya di dalam lipatan sejarah.

I. Aktiviti Perekonomian Di Mekah dan Madinah Pra-Kenabian

Kehadiran Nabi Muhammad s.a.w di muka bumi ini telah membuka lembaran baharu bagi umat manusia. Baginda s.a.w telah memperkenalkan konsep pengaturan kehidupan kepada dimensi yang lebih baik. Perubahan yang dibawa oleh Rasulullah s.a.w tidak hanya terhenti pada peringkat pengurusan kehidupan individu dan ritual ibadah sahaja, bahkan turut mencakupi perihal pemerintahan dan kenegaraan. Bagi memahami pembaharuan yang dibawa oleh Nabi s.a.w khususnya di dalam pentadbiran, pengurusan hasil bumi dan ekonomi sepanjang baginda s.a.w berperanan selaku pentadbir kota Madinah, sebaiknya kita memahami terlebih dahulu latar belakang aktiviti perekonomian di kota Mekah[1] tempat lahirnya baginda dan juga al-Madinah al-Munawwarah.

Perdagangan merupakan sumber utama ekonomi kota Mekah. Aktiviti perdagangan yang dijalankan menjangkau ke benua Afrika dan Asia. Menjadi kebiasaan kepada pedagang daripada Mekah akan ke Syria pada musim panas dan ke Yaman apabila tiba musim sejuk[2]. Segala hasil perdagangan tersebut akan dijual di pasar. Pelbagai barangan boleh didapati di pasar tersebut, seperti yang dibawa daripada Afrika (bahan perekat, gading, emas dan kayu) barangan daripada Yaman (kulit haiwan dan pakaian) dan Mesir (minyak, bahan makanan, persenjataan, kain sutera dan minuman keras).

Bagi menggambarkan saiz aktiviti perdagangan yang melibatkan kota Mekah, kita boleh mengambil contoh rombongan dagang daripada Syam yang terlibat di dalam permulaan kisah peperangan Badar. Kafilah dagang tersebut membawa hasil dagangan yang bernilai 50,000 dinar dan dipikul oleh 1000 ekor unta.  Urusniaga di Mekah pada ketika itu menggunakan matawang dinar dan dirham daripada kerajaan Byzantine dan Parsi. Penguasa Mekah telah memanfaatkan kemahsyuran dan kepentingan Kaabah yang menjadi tarikan kepada orang luar untuk masuk ke Mekah dengan mengenakan cukai kepada mereka. Bukan itu sahaja, cukai juga dikenakan sekali lagi apabila mereka ingin keluar daripada Mekah.

Pada 622 masihi, telah tercatat peristiwa penting di dalam sejarah ketamadunan Islam apabila umat Islam telah berhijrah daripada Mekah ke Yathrib (seterusnya dinamakan sebagai Madinah) bagi mendapatkan perlindungan dan selanjutnya membina komuniti muslim yang berada di bawah pentadbiran negara Islam yang pertama. Di sana, nabi Muhammad s.a.w telah melakukan pembaharuan di dalam pelbagai sektor kehidupan masyarakat di kota Madinah, termasuklah di dalam perihal ekonomi.

Penduduk di Madinah lebih menumpukan aktiviti pertanian dan penternakan berbanding perdagangan kerana kota Madinah tidak menjadi tempat tumpuan perdagangan sebagaimana kota Mekah. Tambahan, tanah kota Madinah adalah sangat subur dan sesuai untuk bercucuk tanam sebagaimana juga kota Taif. Hasil utama kota Madinah adalah kurma, anggur, barli dan gandum.

Pasar yang masyhur di Madinah adalah pasar Bani Qainuqa’. Pasar ini diuruskan oleh majoriti bangsa Yahudi[3]. Tapak pasar disewakan dan cukai dikenakan kepada setiap urusniaga yang dijalankan di situ. Matawang yang digunakan di Madinah adalah sama seperti di Mekah. Sebelum datangnya perintah larangan terhadap riba’ dan rasuah, budaya tersebut berleluasa pengamalannya di tanah arab. Direkodkan bahawa kadar bunga yang dikenakan kepada pinjaman adalah setinggi 100% apabila genap setahun. Apabila peminjam gagal untuk membayar pinjamannya setelah tahun ke-empat tempoh pinjaman, barangan milik peminjam akan dirampas sebagai ganti.

II. Polisi Ekonomi Nabi Muhammad s.a.w di Madinah

Ketibaan Nabi Muhammad s.a.w dan Abu Bakar as-Siddiq r.a ke Madinah di dalam peristiwa hijrah telah disambut dengan sangat meriah oleh kaum Ansar[4].

Langkah awal yang diambil oleh Rasulullah s.a.w setibanya di kota Madinah adalah dengan mendirikan Masjid Nabawi yang kemudiannya bukan sekadar menjadi tempat untuk menunaikan solat tetapi turut sama menjadi pusat perkembangan ilmu. Nabi s.a.w juga telah mengikat tali persaudaraan antara kaum Ansar dengan kaum Muhajirin. Kehidupan para Muhajirin yang kebanyakan daripada mereka serba kekurangan dan ketiadaan sebarang harta kerana ditinggalkan di Mekah sedikit sebanyak kembali stabil dan pulih melalui tindakan Rasulullah s.a.w ini. Seterusnya Nabi Muhammad s.a.w telah menghasilkan sebuah dokumen yang dijadikan rujukan bagi memastikan keutuhan perpaduan dan pentadbiran masyarakat di Madinah yang berbilang kaum. Dokumen ini dinamakan sebagai Piagam Madinah.

Perubahan pada pasar

Antara tindakan awal Rasulullah s.a.w di dalam melakukan pengstrukturan semula ekonomi kota Madinah adalah dengan menghapuskan kutipan cukai yang dikenakan pada sebarang urusniaga yang dijalankan di dalam pasar.

Selepas peperangan Badar, pertentangan yang dizahirkan oleh Bani Qainuqa’ semakin ketara dan kuat. Nabi telah mengambil langkah membina kawasan pasar yang baharu setelah timbul kes penganiayaan yang dilakukan oleh seorang peniaga di pasar Qainuqa’ ke atas seorang muslimah yang akhirnya mengakibatkan kematian orang Ansar yang cuba membantu muslimah tersebut. Pasar baharu yang dibina oleh nabi s.a.w tidak dikenakan sebarang sewa dan tiada cukai ke atas sebarang urusniaga yang berjalan di dalamnya. Pasar seluas 5000 meter persegi yang terletak tidak jauh di utara Masjid Nabawi ini telah membawa nafas tauhid yang segar kepada kaedah urusniaga yang dijalankan di Madinah. Sistem operasi pasar baharu yang bersih daripada unsur penindasan seiring peningkatan tahap ekonomi penduduk Madinah hasil asimilasi[5] pengetahuan dan kepakaran kaum Ansar dan Muhajirin telah mempercepatkan perkembangan peranan pasar yang baharu ini.

Kedudukan pasar yang sangat strategik kerana terletak berhampiran dengan pintu utama kota menjadi pemangkin kepada kemakmuran pasar tersebut. Nabi Muhammad s.a.w juga sentiasa memantau situasi di pasar bagi memastikan tidak berlakunya sebarang penipuan dan salah laku yang oleh peniaga di situ.

“Sesungguhnya orang yang menukar janji(nya) dengan Allah dan mencabuli sumpah-sumpah meeka dengan harta yang sedikit mereka itu tidak akan mendapat bahagian (pahala) di akhirat dan Allah tidak akan berkata-kata dengan mereka dan tidak akan melihat kepada mereka pada hari kiamat dan tidak akan menyucikan mereka. Bagi mereka azab yang pedih.”

(ali-Imran: 77)

Ayat ke-77, surah ali-Imran diturunkan untuk menempelak tindakan peniaga yang mempermainkan sumpah dengan nama Allah sambil mengatakan pada pembeli bahawa mereka telah memberikan tawaran harga yang baik, sedangkan mereka tidak berbuat sedemikian. (19 – al-Bukhari, Sahih Bukhari, Kitab al-Buyu’, Hadith no.1946)

Penerapan etika dan penguatkuasaan peraturan yang dilaksanakan oleh Nabi s.a.w bersama para sahabat telah membentuk konsep pasar, perniagaan dan pekerjaan yang sangat teratur dan baik. Sehingga dipuji oleh Allah s.w.t di dalam surah al-Nur, ayat 37:

“Orang yang tidak dilalaikan oleh perdagangan dan jual beli daripada mengingati Allah, melaksanakan solat dan menunaikan zakat. Mereka takut kepada hari ketika hati dan penglihatan menjadi goncang.”

(al-Nur:37)

Kawasan jual beli yang baharu itu kemudiannya semakin menjadi tumpuan dan pilihan utama penduduk Madinah mahupun perdagang yang datang daripada luar sehingga mengatasi peranan yang pernah dimainkan oleh pasar Qainuqa’. Secara tidak langsung telah mengurangkan pengaruh bangsa Yahudi terhadap politik dan keperluan ekonomi Madinah.

Menurut Monzer Kahf, pasaran pada ketika tersebut dibina di atas tiga prinsip:

1. Bebas daripada kawalan dan pengaruh luar seperti pencukaian, sewa mahupun tekanan daripada mana-mana individu atau kelompok. Peniaga dan pembeli melakukan transaksi tanpa sebarang paksaan dan tekanan melalui tambahan kos.
2. Penyuburan nilai dan moral asas yang kukuh di dalam mengendalikan perhubungan antara pemain di dalam pasaran.
3. Kerangka peraturan yang jelas yang digunakan sebagai panduan bagi menguruskan pasaran.

Menghentikan urusniaga wang berasaskan riba’

Terdapat empat ayat al-Quran yang menjelaskan berkenaan larangan terhadap riba’ dan keburukannya. Ayat yang pertama diturunkan adalah daripada surah ar-Rum; ayat 39.

“Dan sesuatu riba yang kamu berikan agar harta manusia bertambah, maka tidak bertambah dalam pandangan Allah…”

(ar-Rum: 39)

Seterusnya diturunkan ayat 161 daripada surah an-Nisa’.

“Dan kerana mereka menjalankan riba, padahal sesungguhnya mereka telah dilarang daripadanya dan kerana mereka memakan harta orang dengan cara tidak sah. Dan kami menyediakan untuk orang kafir di antara mereka azab yang pedih.”

(an-Nisa’: 161)

Perintah pertama supaya meninggalkan aktiviti riba’ adalah pada 2 Hijrah apabila ayat 130, surah al-Imran diturunkan.

“Hai orang yang beriman, janganlah kamu makan dan mengambil riba’ dengan berlipat kali ganda dan bertakwalah kamu kepada Allah supaya kamu mendapat kejayaan.”

(al-Imran:130)

Penegasan terhadap larangan ini dikuatkan lagi melalui penurunan ayat 275 sehingga ayat 280 daripada surah al-Baqarah pada tahun 8 Hijrah; tidak lama selepas peristiwa pembukaan kota Mekah.

“..Sedangkan Allah telah menghalalkan jual beli dan mengharamkan riba..”

Pada 10 Hijrah, di dalam khutbah nabi s.a.w yang terakhir; baginda sekali lagi turut menjelaskan berkenaan pengharaman riba’ di dalam Islam.

Peranan pemerintah

Untuk mengendalikan ekonomi Madinah, Nabi s.a.w telah mewujudkan jawatan pemungut cukai (ummul sadaqat), pentaksir (kharis), pengawal padang ragut (sahib al-hima) dan pentadbir harta rampasan (ashab al-maghanim)

Kekemasan pentadbiran Nabi s.a.w dapat dilihat apabila telah diwujudkan daftar cukai dan taksiran hasil kurma melalui catatan diwan yang di buat oleh Hudzaifah al-Yamani. Baginda s.a.w juga telah menanda sempadan kota Madinah dengan jarak 3 batu daripada kota untuk digunakan sebagai padang ragut.

Pentadbiran ketika itu juga berperanan di dalam memastikan tiada penipuan yang berlaku di dalam pasaran disamping memastikan ketelusan dan kebolehcapaian informasi boleh didapati oleh semua orang. Selain itu, Nabi s.a.w mencela peniaga yang menyembunyikan bekalan dengan bertujuan untuk menaikkan harganya apabila berlaku kekurangan pembekalan di dalam pasaran. Di samping itu, Nabi s.a.w turut sama menolak aktiviti monopoli.

Ketetapan Syariat Yang Berkaitan Kewangan dan Perbendaharaan Negara

1. Arak dan berjudi (al-maidah: 90)

“Wahai orang-orang yang beriman! Sesungguhnya minuman keras, berjudi, berhala, dan mengundi nasib dengan anak panah, adalah perbuatan keji dan termasuk perbuatan syaitan. Maka jauhilah (perbuatan-perbuatan) itu agar kamu beruntung.”

2. Rasuah (al-baqarah: 188)

“Dan janganlah kamu makan harta di antara kamu dengan jalan yang batil, dan (janganlah) kamu menyuap dengan harta itu kepada para hakim, dengan maksud agar kamu dapat memakan sebahagian harta orang lain itu dengan dosa, padahal kamu mengetahui.”

3. Mencuri (al-maida: 38)

“Adapun orang lelaki mahupun perempuan yang mencuri, potonglah tangan keduanya (sebagai) balasan atas perbuatan yang mereka lakukan dan sebagai seksaan dari Allah. Dan Allah Maha Perkasa, Maha Bijaksana.”

4. Khianat (imran: 161)

“Dan tidak mungkin seorang nabi berkhianat (dalam urusan harta rampasan perang). Barang siapa berkhianat, nescaya pada hari kiamat dia akan datang membawa apa yang dikhianatkannya itu. Kemudian setiap orang akan diberi balasan sempurna sesuai dengan apa yang dilakukannya, dan mereka tidak dizalimi.”

5. Hutang (al-baqarah: 282)

III. Pengurusan Perbendaharaan Negara Oleh Khulafa’ ar-Rasyidun

Sayyidina Abu Bakr as-Siddiq r.a telah memerintah selama dua tahun (632-34 masihi), kemudiannya disusuli oleh pemerintahan Sayyidina Umar ibn al-Khattab r.a yang menjangkau tempoh 10 tahun (634-44 masihi). Seterusnya, Sayyidina Uthman ibn Affan r.a telah menggalas peranan selaku khalifah ketiga selepas kematian Sayyidina Umar r.a selama 12 tahun (644-56 masihi). Manakala, Sayyidina Ali k.a.w sebagai khalifah yang terakhir yang digelar khulafa' ar-Rasyidin pula telah menjalankan tugas beliau sehingga tahun 661 masihi.

Sayyidina Abu Bakr r.a (632-634)

Usia pemerintahan Abu Bakr tidak panjang, hanya sempat mentadbir selama dua tahun sahaja. Pergolakan dalaman yang berlaku dicetuskan oleh segolongan kaum muslimin yang kembali murtad dan ada juga yang enggan untuk melunaskan tuntutan membayar zakat. Sepanjang tempoh ini juga menyaksikan kemunculan beberapa individu-individu yang mengaku sebagai nabi baru.

Keputusan Sayyidina Abu Bakr r.a untuk memerangi golongan ar-Riddah adalah sangat menarik untuk diteliti dan dikaji. Pendirian beliau telah membawa kepada perselisihan pandangan di antara Sayyidina Umar r.a dengan beliau. Umar pada awalnya tidak bersetuju dengan keputusan Abu Bakr. Menariknya di dalam situasi ini, Umar yang dikenali dengan ketegasan dan keberaniannya mengambil pendirian yang berbeza dengan Abu Bakr yang dikenali dengan sikap lemah lembutnya. Abu Bakr kemudiannya telah menjelaskan kepada Umar mengapa beliau mengambil keputusan tersebut dan akhirnya turut dipersetujui oleh Sayyidina Umar r.a.

Tindakan ini telah memastikan kesatuan umat Islam terus utuh dan bersih daripada dinodai oleh fahaman yang menyeleweng. Keputusan Abu Bakr juga mencerminkan bahawa Islam itu tidak sewajarnya dipisah-pisahkan dan dibezakan antara ibadah solat dan kewajipan membayar zakat. Peristiwa ini juga menunjukkan bahawa betapa Islam mengambil berat akan peranan zakat selaku alat perataan kekayaan.

Walaupun berlaku ketidakstabilan politik dan tempoh pemerintahan yang singkat, kerajaan pimpinan sayyidina Abu Bakr r.a telah berjaya meluaskan pemerintahan ke sebahagian tanah Syria dan Iraq.

Sayyidina Umar ibn al-Khattab r.a (634-644)

Umar telah dilantik menjadi khalifah yang kedua sejurus selepas kematian Abu Bakr lanjutan daripada saranan khalifah yang pertama itu sendiri. Pentadbiran khilafah islamiyyah di bawah pentadbiran Umar telah menjangkau tempoh selama 10 tahun dan berjaya mengembangkan capaian pemerintahannya ke Iraq (636), Syria, Jurusalem (638), Caesarea (641), Ashkelon (644), Mesir (641) dan Parsi (642).

Keluasan pemerintahannya ini telah memperkenalkan dunia Islam kepada kepelbagaian rencam dan budaya di samping menuntut kepada kebijaksanaan pemerintah bagi mengendalikan pentadbiran, terutamanya di dalam aspek pengurusan ekonomi.

Sifat cinta yang mendalam Umar terhadap Rasulullah s.a.w dapat dilihat dengan ketara pada sikapnya dalam memuliakan para sahabat yang lebih rapat dengan Nabi s.a.w dan yang lebih awal memeluk agama Islam dan berjuang mempertahankan Nabi s.aw. Sikap ini berterusan ditonjolkan oleh Umar di dalam mencorakkan polisi agihan elaun dan sumbangan kepada rakyatnya. Semasa pemerintahan Umar, beliau telah mewujudkan agihan sumbangan di samping pengagihan zakat sedia ada dengan menggunakan sumber daripada cukai kharaj. Beliau akan melebihkan nilai sumbangan yang diterima oleh para sahabat dan isteri Rasulullah s.a.w yang lebih akrab dengan Nabi s.a.w dan yang lebih awal menganut agama Islam.

Kebijaksanaan Umar r.a dalam mendepani realiti di dalam kerangka syara’ dibuktikan melalui tindakan yang di ambil oleh beliau dalam perihal pengagihan harta rampasan perang.  Umar telah mengambil keputusan untuk tidak membahagikan tanah yang berada di Iraq kepada para tentera dan hal ini telah menimbulkan perselisihan pandangan di kalangan para sahabat.

Sebahagian para sahabat pada awalnya tidak bersetuju dengan tindakan sayyidina Umar r.a. Mereka menuntut dibahagikan tanah di Iraq sebagaimana Nabi s.a.w membahagikan tanah yang diperolehi daripada peperangan Khaibar.

Bagi menjelaskan alasan di sebalik perbuatan beliau, Umar r.a telah menjemput wakil daripada golongan Muhajirin dan Ansar untuk menerangkan hikmah disebalik keputusan beliau. Antara penghujahan yang dikemukakan oleh sayyidina Umar r.a adalah seperti berikut:

1. Mengelakkan berlakunya feudalisme di negara tersebut. Tanah yang diperolehi daripada peperangan khaibar adalah di dalam skala yang jauh lebih kecil.            
2. Saiyyidina Umar r.a. berhujahkan ayat ke-7 daripada surah al-Hasyr(59:7). General-khusus
3. Mempertahankan hak dan nasib penduduk asal di negara tersebut agar keselamatan sosial terjaga.
4. Beliau memilih untuk mengenakan cukai kharaj ke atas tanah yang subur dibawah kendalian oleh penduduk asal yang lebih mahir dalam membangunkan tanah di kawasan tersebut sebagai pendapatan berkala yang berterusan buat khilafah.
5. Perluasan kuasa telah meningkatkan kos pentadbiran, khilafah memerlukan pendapatan berterusan.

Selepas daripada pertemuan tersebut, para sahabat telah menyatakan persetujuan terhadap tindakan sayyidina Umar r.a. untuk memilik-negarakan tanah yang baharu dimiliki daripada perluasan kuasa.

Sayyidina Umar r.a amat mementingkan efisensi bagi memaksimakan utiliti sumber ekonomi terutamanya di dalam perihal penggunaan tanah. Umar telah mengenakan cukai kharaj ke atas semua tanah subur walaupun ianya tidak diusahakan. Kaedah pencukaian sebegini telah secara tidak langsung mendorong pemilik tanah yang subur memilih untuk bercucuk tanam. Sayyidina Umar r.a juga menolak sikap berlebih-lebihan sehingga melampaui kemampuan diri di dalam mengendalikan sumber ekonomi sebagaimana yang peristiwa yang diriwayatkan di antara Umar dan Bilal bin Rabbah[6].

Pentadbiran ketika itu membahagikan perbelanjaan khilafah kepada tiga perkara; kos pentadbiran, penjagaan sosial dan perlaburan. Perlaburan yang dimaksudkan disini adalah pembinaan infrastruktur untuk kegunaan awam seperti jalan raya, terusan, sungan dan jambatan.

Seperti yang disebutkan sebelum ini, Umar telah mewujudkan agihan sumbangan kepada rakyatnya selain daripada perlaksanaan sistem zakat sedia ada. Diriwayatkan bahawa sayyidina Umar r.a telah mengumpulkan lelaki dewasa seramai 30 orang dan diberikan makanan kepada mereka selama beberapa hari untuk mengkaji kadar makanan yang diperlukan oleh manusia normal setiap hari untuk menentukan kadar bantuan yang perlu diberikan kepada rakyatnya.

Sikap sayyidina Umar r.a dalam menanggapi usaha pembasmian kemiskinan sangat menarik untuk diperhatikan. Beliau berpandangan bahawa zakat perlulah diberikan sehingga mampu mengeluarkan seseorang asnaf daripada kepompong kemiskinan[7]. Antara pembaharuan yang beliau lakukan di dalam sistem pengagihan zakat adalah pada senarai penerima zakat. Semasa zaman Nabi s.a.w, ketua-ketua agama samawi adalah antara golongan yang termasuk di dalam senarai penerima zakat. Pada zaman sayyidina Umar r.a, beliau telah menghentikan pemberian zakat kepada golongan ini kerana berpandangan bahawa masyarakat Islam ini sudah kuat dan mampu menangkis ancaman daripada agama luar.

Sayyidina Umar r.a telah memperkenalkan cukai kharaj dan ‘ushr semasa pentadbiran beliau. Cukai kharaj dikenakan ke atas tanah dan kadarnya ditentukan berdasarkan tahap kesuburan tanah, nilai pasaran penghasilan dan tahap kesukaran yang dihadapi dalam pengurusan pengairan. Ianya dikutip secara tahunan dan boleh dibayar dalam bentuk wang mahupun produk pertanian itu sendiri. Pada zaman tersebut, tugas bagi menguruskan pendaftaran tanah dan penentuan kadar kutipan cukai ini dikendalikan oleh Uthman ibn Hanif.

Pada ketika zaman sayyidina Umar r.a, sistem pendaftaran penduduk dan tanah telah dikemaskan dengan sangat rapi. Pusat pendaftaran yang dikenali sebagai Diwan menyimpan daftar nama penduduk, kaum, tempat tinggal, jumlah bantuan yang layak diperolehi, kadar cukai kharaj, tahap kesuburan tanah pertanian dan produknya. Bagi menggalakkan pendaftaran dilakukan terhadap setiap bayi yang baru lahir, setiap bayi akan diberikan bantuan kewangan sebanyak 100 dirham.

Manakala, cukai ‘ushr pula diperkenalkan setelah sayyidina Umar r.a menerima laporan daripada Abu Musa al-Ashaari, gabenor Mesir yang menyatakan bahawa negara asing mengenakan cukai perdagangan ke atas pedagang luar dengan kadar 10 peratus. Justeru, Umar telah memerintahkan untuk mengutip kadar cukai yang sama kepada pedagang asing yang memasuki tanah pemerintahannya. Walaubagaimanapun, kadar cukai ini berbeza-beza mengikut taraf kerakyatannya. Ianya akan dikenakan dengan kadar 5 peratus pada kafir zimmi dan hanya 1 dirham bagi setiap 40 dirham daripada nilai perdagangan buat orang muslim.

Selain daripada dua cukai yang dinyatakan di atas, Umar r.a juga meneruskan kutipan cukai jizyah yang dikenakan ke atas orang bukan Islam. Cukai ini hanya dikenakan kepada lelaki yang dewasa. Individu yang mempunyai kecacatan fizikal, orang tua, pendeta dan fakir miskin adalah dikecualikan. Kadarnya berbeza-beza mengikut kemampuan individu tersebut, sama ada 12, 24 atau 48 dirham. Sekiranya seseorang individu tersebut meninggal dunia sebelum sempat membayar cukai ini, ianya tidak akan dipotong daripada harta perwarisannya. Kewangan jentera pentadbiran Umar r.a juga turut dijana melalui sumber yang didapati daripada khums (bahagian buat kerajaan daripada harta rampasan perang) dan tanah sawafi (tanah yang diperolehi oleh kerajaan daripada penaklukan kawasan baru).

Sayyidina Umar r.a terkenal dengan ketegasannya di dalam memastikan ketelusan di dalam pentadbirannya di dalam keadaan yang terbaik. Beliau akan mempersoalkan lebihan kekayaan yang dimiliki oleh gabernor di bawah lantikannya. Sebarang hadiah yang diberikan kepada gabernor akan dijadikan harta kerajaan.

Sayyidina Uthman ibn al-Affan r.a (644-656)

Sayyidina Uthman r.a telah menggantikan sayyidina Umar r.a selepas kewafatannya. Beliau mentadbir dalam tempoh 12 tahun, lebih panjang berbanding tempoh pemerintahan Umar r.a. Antara kejayaan yang dicapai oleh beliau adalah pembukuan al-Quran dan perlebaran kuasa ke Utara Afrika, Sigistan di timur dan Georgia di bahagian utara.

Meskipun pentadbirannya lebih lama berbanding Umar r.a, tidak banyak pembaharuan yang dilakukan oleh sayyidina Uthman r.a di dalam aspek ekonomi. Kebanyakan polisi ekonominya hanya meneruskan pengamalan pentadbiran sebelumnya.

Perubahan yang berlaku semasa zaman pemerintahan  beliau adalah pada aspek pemilikan tanah sawafi. Sebahagian orientalis menyatakan bahawa zaman feudalism di dalam peradaban Islam bermula pada zaman ini. Hal ini berlaku lanjutan daripada permintaan Sayyidina Muawiyah yang ketika itu masih lagi memegang posisi sebagai gabernor Syria, meminta untuk diberikan sebahagian tanah sawafi  kepada beliau untuk diusahakan agar dapat menampung kos diplomatik yang tinggi kerana bersebelahan dengan tanah jajahan Byzantine.

Sayyidina Utman r.a telah bersetuju dengan permohonan daripada saudaranya itu. Akan tetapi bukan dengan memberikan hak pemilikan penuh terhadap tanah tersebut, Muawiyah hanya menerima hak untuk mengusahakan tanah tersebut atas basis sewaan. Dalam masa yang sama juga, Uthman r.a telah memperkenalkan skim tukaran tanah untuk mereka yang memiliki tanah di Hijaz dengan tanah sawafi yang subur. Tindakan ini secara tidak langsung telah melebarkan sektor swasta dan meningkatkan pembangunan ekonomi serta merendahkan kos pentadbiran yang ditanggung oleh kerajaan. Peningkatan yang ketara boleh dilihat pada nilai kutipan cukai pada zaman tersebut. Semasa zaman pemerintahan sayyidina Umar r.a, kutipannya adalah pada sekitar 4,000,000 – 9,000,000 dirham, manakala semasa zaman Uthman, ianya meningkat sehingga 50,000,000 dirham.

Walaubagaimanapun, semasa pergolakan yang berlaku pada tahun 82 hijrah semasa zaman dinasti Umayyah, diwan yang menyimpan rekod tanah ini telah dibakar dan dimusnahkan seterusnya membawa kepada bermulanya era feudalisme di dalam tamadun Islam.

Sayyidina Ali ibn Abi Talib k.a.w (656-661)

Kebijaksanaan Sayyidina Ali k.a.w dalam mengatur polisi ekonomi boleh dinilai melalui dokumen yang dihantar kepada gabernor Mesir pada zaman tersebut yang bernama Malik al-Ashtar. Di dalam dokumen tersebut, beliau telah menyusun dengan baik dan bersistem akan aturan ekonomi dan peranan yang perlu dimainkan oleh seseorang pemerintah.

Sayyidina Ali k.a.w melalui dokumen tersebut telah membahagikan peranan kerajaan kepada empat aspek; memelihara keamanan, menjunjung keadilan, membangun moraliti dan memakmurkan ekonomi.

Beliau juga telah menjelaskan kelas masyarakat dan peranan yang dimainkan antara satu sama lain. Beliau juga menekankan di dalam dokumen tersebut supaya setiap gabernor memberikan penumpuan terhadap pembangunan ekonomi melalui pemakmuran hasil bumi berbanding terlalu menumpukan terhadap kutipan cukai. Beliau menjelaskan bahawa dengan terlalu menekan rakyat melalui kutipan cukai akan menjejaskan motivasi bekerja dan merencatkan perkembangan ekonomi, seterusnya membawa kepada kesan penurunan kutipan cukai itu sendiri.

Dokumen tersebut juga memuatkan pesanan beliau agar setiap gabernor memantau aktiviti dalam kalangan peniaga dan pendagang supaya tidak berlaku penipuan dan manipulasi harga daripada mereka.

IV. Pembaharuan Semasa Khilafah Umayyah (661 – 750)

Selepas daripada pembunuhan sayyidina Ali k.a.w, Muawiyah telah menjadikan dirinya sebagai pemerintah kepada kerajaan Islam yang seterusnya (kemudiannya dikenali sebagai khilafah Umayyah).

Peralihan kuasa ini telah meletakkan umat Islam berada di bawa pimpinan Bani Umayyah yang bertunjangkan sistem monarki secara warisan. Tempoh pemerintahan dinasti Umayyah telah menyaksikan pelbagai reformasi yang dilaksanakan di dalam pentadbiran. Antara pembaharuan yang dilakukan adalah dengan mengembangan peranan dan servis institusi pos kepada khalayak awam. Dinasti Umayyah juga telah melakukan proses arabisasi secara besar-besaran di dalam pelbagai sektor kerajaan semasa di bawah pentadbiran khalifah Abd Malik (685-705) dan anaknya, al-Walid (705-715).  Mereka telah mengukuhkan peranan bahasa arab di dalam urusan rasmi kerajaan dan mengutamakan bangsa arab bagi mengisi posisi penting di dalam pentadbiran.

Khalifah Abd Malik juga telah melakukan reformasi kewangan melalui penghasilan duit syiling emas dan perak tempaan kerajaannya. Tindakan ini secara tidak langsung telah meninggikan taraf kedaulatan pemerintahannya dan menjadi titik mula kepada pembinaan kerangka institusi perbankan di dalam tamadun Islam.

Antara pemimpin Umayyah yang mendapat perhatian utama oleh sejarawan adalah khalifah Umar abd Aziz (717-720) dan gabernor Iraq, al-Hajjaj (692-715) yang berkhidmat di bawah khalifah Abd Malik dan anaknya. Keluhurun budi dan ketinggian nilai takwa yang dimiliki oleh khalifah Umar abd Aziz dalam menguruskan pentadbiran kerajaannya, jelas tampak dalam polisi pencukaian dan etika pentadbirannya.

“Kita adalah penyampai dakwah, bukan pengutip cukai.” merupakan kalam Umar abd Aziz yang masyhur. Beliau berkata demikian dalam menanggapi situasi penduduk yang memeluk Islam bagi mengelakkan dikenakan cukai jizyah. Berbeza dengan Hajjaj yang bukan sekadar mengenakan kutipan zakat kepada individu yang baru memeluk Islam, tetapi turut sama mengutip cukai jizyah daripada mereka.

Umar abd Aziz juga telah memulangkan semua pemilikan dan pemberian harta dan tanah yang diberikan kepada beliau dan kerabatnya yang lain sebelum pemerintahannya kepada perbendaharaan kerajaan semula. Walaubagaimanapun, kaum kerabatnya tidak bersetuju dengan tindakan yang diambil oleh Umar. Khalifah yang naik selepasnya telah mengambil semula harta dan tanah yang dipulangkan semasa pentadbiran Umar.

Sumber pendapatan dinasti Umayyah dibahagikan kepada dua jenis; pendapatan bukan cukai dan pendapatan cukai. Antaranya adalah fai’[8], tanah sawafi, perniagaan awam, khums, jizyah, kharaj.

V. Kerancakan Ilmu Semasa Pentadbiran Khilafah Abbasiah[9] (750-1258)

Buku pertama yang menyentuh berkenaan pengurusan ekonomi melalui perspektif Islam adalah Kitab al-Kharaj karangan Abu Yusuf (113-182H / 731-798 S.M). Dorongan bagi penghasilan penulisan ini adalah lanjutan daripada permintaan khalifah Harun al-Rashid (789 S.M – 809 S.M) yang merupakan pemerintah Khilafah Abbasiah pada ketika itu. Buku ini membincangkan berkenaan pencukaian, pengurusan dan pengagihan dana negara dan pentadbiran awam.

Selepas daripada penulisan Abu Yusuf ini, perbincangan dan penulisan berkenaan ekonomi menurut kaca mata Islam semakin berkembang. Antara buku berkenaan ilmu perekonomian yang dihasilkan oleh ilmuwan Islam pada zaman Abbasiah adalah seperti berikut:

1.       Kitab al-Iktisab (Muhammad ibn al-Hassan al-Shaibani, 132-189H / 750-804M)

2.       Kitab al-Amwal (Abu Ubaid, 224H / 838M)

3.       Kitab Risalat al-Iktisab wa al-Wara’ (Abdullah al-Harith, 857M)

4.       Kitab al-Ahkam al-Sultaniyyah (al-Mawardi, 972M)

5.       Kitab al-Zari’ah fi Makarim al-Shariah (al-Raghib al-Asfahani, 1108M)

6.       Kitab Ihya’ Ulumuddin (al-Ghazali, 1058-1111M)

7.       Kitab al-Isharah fi Mahasin al-Tijara (al-Dimashqi, 1175M)

8.       Kitab al-Hisbah fi al-Islam (Ibn Thaimiyyah, 1263-1328M)

9.       Kitab al-Muqaddimah (Ibn Khaldun, 1332-1406M)

Sumber pendapatan semasa pemerintahan Abbasiah tidak banyak berbeza dengan dinasti Umayyah. Walaupun begitu, terdapat beberapa cukai baharu yang telah diperkenalkan seperti cukai pasar (khalifah al-Mahdi,775-785M), cukai ke atas keuntungan penjualan tanah (2%), cukai harta warisan (khalifah al-Mu’tasim, 1252M) dan cukai perikanan.  Cukai pasar yang diperkenalkan oleh al-Mahdi tersebut kadarnya sangat tinggi sehingga ada yang mencecah setinggi 33%. Situasi ini telah membawa kepada pernentangan daripada rakyat di Mesir selama dua tahun.

Penelitian terhadap zaman Abbasiyah dapat menyaksikan perbezaan yang ketara apabila satu-satu pemerintahan tersebut semakin longgar interaksi[10] antara pemerintah dengan ilmuwan (umara’-‘ulama) maka akan terbunggar juga kemakmuran ekonomi pada tempoh tersebut.

VI. Cabaran Ekonomi Turki Uthmaniyyah (1299-1924)

Peralihan pemerintahan daripada Khilafah Abbasiah kepada Turki Uthmaniyyah telah menyaksikan kemerosotan pengembangan ilmu ketika itu, terutamanya berkenaan ekonomi Islam. Penulisan pada ketika itu lebih bersifat informatif dan instruktif berbanding mengandungi ciri inovatif dan kreatif sebagaimana karya keluaran zaman Abbasiah.

Walaupun percambahan ilmu di dalam bidang ekonomi Islam seolah-olah beku dan seakan tidak berlaku, Turki Uthmaniyyah mempunyai kekuatan ekonomi yang sangat besar pada zaman kegemilangannya. Aspek kekuatan ini menjadi tunjang kestabilan dan keharmonian yang dirasai oleh tanah taklukannya dalam tempoh yang panjang.

Antara faktor kekukuhan ekonomi Uthmaniyyah adalah seperti berikut: 

    1. Penguasaan ke atas laluan perdagangan penting dunia.

Empayar Uthmaniyyah menguasai laluan perdagangan yang menghubungkan aktiviti perdagangan merentasi benua Eropah, Afrika dan Asia.

    2. Fleksibiliti dalam penetapan kadar cukai menurut adat dan kebiasaan sesuatu tempat.

Daripada tahun sekitar 1300 sehingga 1600, Uthmaniyyah menggunakan sistem timar bagi pengendalian kutipan perbendaharaan empayar. Segala tanah yang berada di bawah penguasaan Uthmaniyyah merupakan milik Sultan dan dikendalikan oleh wakil (sipahis) daripada pentadbiran menurut lokaliti. Sipahis berhak mengenakan cukai menurut keperluan dan kebiasaan masyarakat setempat untuk kegunaan pentadbiran sendiri dan penyediaan tentera untuk empayar. Sebagai balasan bagi keizinan pengutipan cukai kepada sipahis, mereka dikehendaki untuk membayar ufti kepada Sultan.

Keunikan sistem pengutipan cukai ini berjaya mengelakkan ketidaktentuan sosial di dalam masyarakat kerana keanjalannya mampu disesuaikan dengan kebiasaan dan kadar kemampuan penduduk setempat. Perlaksanaannya juga adalah bertujuan untuk meminimakan kos penghantaran cukai kepada pusat perbendaharaan.

    3. Kepelbagaian hasil bumi manifestasi keluasan tanah jajahan.

Walaubagaimanapun, penurunan prestasi ekonomi Uthmaniyyah di akhir kurun ke-18 dan 19 telah menjadi antara sebab kerapuhan pentadbirannya. Antara faktor penguncupan ekonomi Uthmaniyyah:

    1. Kehilangan penguasaan ke atas laluan perdagangan penting dunia.

Pada kurun ke-17 & 18, negara Eropah melalui penguasaannya terhadap teknologi dan dorongan materialistik bagi meraih laba keuntungan melalui penjanaan kekayaan yang melimpah ruah, mereka telah berjaya merintis laluan perdagangan yang baharu tanpa perlu melalui kawasan naungan Uthmaniyyah.

    2. Kemunculan golongan elit (ayans) yang menguasai ekonomi dan politik tanah jajahan di bawah Uthmaniyyah.

Pada akhir kurun ke-16, sistem pengutipan cukai berasaskan institusi timar telah diganti kepada sistem iltizam. Perubahan ini dibuat lanjutan daripada wujudnya keperluan terhadap sumber kewangan yang besar bagi membiayai proses modernisasi ketenteraan. Jika sebelum ini setiap wilayah jajahan hanya perlu membayar ufti, perbezaan sistem yang baharu ini adalah pentadbiran pusat membuka tawaran untuk keizinan mengutip cukai ke atas wilayah jajahannya pada tempoh masa tertentu kepada mana-mana individu yang boleh membayar wang pendahuluan. Tindakan ini telah membawa kepada pengwujudan golongan elit (ayans) yang pada awalnya menguasai ekonomi setempat, tetapi lama kelamaan menguasai pengaruh politik di kawasan yang dipegangnya.

Penentangan dalaman terhadap pentadbiran pusat banyak digerakkan oleh golongan ini setiap kali kepentingan mereka diganggu. Bagi menghapuskan pengaruh dan ancaman daripada mereka, pada tahun 1839 telah dijalankan reformasi pencukaian dengan menggantikan tugas ayans ini dengan muhassil (pengutip cukai yang bergaji). Akan tetapi usaha ini telah digagalkan, kesannya terhadap kutipan cukai pada tahun berikutnya mengalami penurunan secara drastik.  Pada tahun 1877, Sultan Abd Hamid II sekali lagi melakukan perubahan ini, tetapi perlaksanaannya terganggu kerana ditentang oleh golongan ayans ini sehingga akhir tempoh pentadbiran beliau.

    3. Hutang luar yang tinggi.

Sebelum kurun ke-19, empayar Uthmaniyyah berusaha untuk tidak mengambil pinjaman daripada luar bagi mengelakkan tekanan daripada kuasa asing. Biarpun begitu, semenjak timbul keperluan yang mendesak bagi pembiayaan segera untuk operasi ketenteraan, Uthmaniyyah telah mendapatkan pembiayaan daripada bank Galata yang hakikatnya beroperasi sebagai orang tengah antara pentadbiran pusat dengan pasaran asing.

Apabila meletusnya peperangan Crimea, empayar Uthmaniyyah akhirnya terdesak untuk mendapatkan pinjaman secara langsung dengan pasaran luar pada tahun 1854. Walaupun ada yang mengatakan bahawa Uthmaniyyah dipaksa untuk melakukan pinjaman, realitinya pada ketika itu perbendaharaan Uthmaniyyah sudah benar-benar kekeringan dana dan tidak mempunyai alternatif yang lain bagi menggerakkan kitaran ekonominya.

Semenjak daripada kejayaan pinjaman daripada luar pada tahun 1854, khilafah kelihatan seolah-olah selesa dan cenderung untuk terus menikmati suntikan wang di dalam jumlah yang besar melalui pinjaman daripada luar. Beberapa siri pinjaman telah dilakukan dengan menjadikan beberapa sumber pendapatan utama khilafah sebagai cagaran. Dalam tempoh tidak sampai 30 tahun, sebanyak 16 pinjaman telah dibuat dan empat daripadanya adalah untuk membayar hutang pinjaman yang telah mencapai kematangan. Jumlah keseluruhan hutang daripada semua pinjaman yang telah dibuat mencecah sehingga 200 juta pound.

Tahun 1875 merupakan tahun kegelapan bagi Uthmaniyyah apabila tidak berupaya membayar beberapa hutang yang dipinjam sebelumnya, seterusnya membawa kepada penubuhan Organisasi Pengurusan Hutang Awam Uthmaniyyah (OPDA) yang dianggotai oleh peminjam pada tahun 1881. Semenjak daripada itu, OPDA mempunyai authoriti terhadap pengurusan sumber kewangan Uthmaniyyah bagi melangsaikan hutang luar empayar tersebut.

    4. Perjanjian perdagangan yang menentukan kadar tarif yang berat sebelah.

Beberapa perjanjian perdagangan yang disepakati antara empayar Uthmaniyyah dengan kuasa luar dilihat sangat berat sebelah dan menguatkan monopoli pasaran oleh industri daripada luar. Situasi ini merencatkan pertumbuhan industri domestik yang baru ingin berkembang, iklim pasaran yang tidak kondusif dan menjamin persaingan yang sihat telah menjerumuskan khilafah kepada kebergantungan yang tinggi terhadap produk luar.

Sebelum adanya perjanjian pada kurun ke-16, kadar tarif import dan eksport adalah sepertimana yang dijalankan semenjak zaman sayyidina Umar r.a (‘ushr) iaitu 10 peratus kepada pedagang luar dan 2.5 peratus kepada peniaga domestik. Tetapi selepas beberapa perjanjian yang melibatkan perubahan tarif perdagangan, kadar yang dikenakan kepada pedagang luar telah diturunkan kepada 5 peratus. Pada tahun 1673, berkuatkuasa bermula kepada industri daripada Perancis, kadar tarif import dan eksport telah diselaraskan pada kadar 3 peratus tanpa mengira industri lokal mahupun asing.

Perjanjian perdagangan yang paling kontroversi adalah Perjanjian Baltalimani 1838 yang telah menetapkan tarif bagi import pada 5 peratus dan 12 peratus kepada eksport. Bukan itu sahaja, sekatan beberapa jenis barangan sebelum ini telah dihapuskan, menjadikan tiada halangan bagi kuasa luar untuk memasuki persaingan di dalam pasaran yang sebelum ini dilindungi oleh pemerintah khilafah.

    5. Pergolakan dalaman.

Pemberontakan yang dilakukan berkali-kali oleh pasukan Janisari telah melonggarkan kestabilan khilafah. Krisis moraliti dan kemiskinan nilai kepimpinan selepas kemangkatan Suleiman II al-Qanuni juga menyebabkan pergolakan menjadi antara faktor pergolakan sehingga menyebabkan sebahagian wilayah timur menggerakkan penentangan bagi menuntut autonomi. Kurun ke-19 juga menyaksikan lahirnya gerakan nasionalisme dan reformasi yang digerakkan oleh Tanzimat.

    6. Perperangan dengan kuasa besar dunia yang lain.

Selain pertentangan daripada kuasa besar yang bertapak di benua Eropah, Uthmaniyyah juga menerima tekanan daripada empayar Parsi yang diasaskan oleh Shah Ismail Safavid (1501 – 1524M). Bukan itu sahaja, Uthmaniyyah turut sama menerima ancaman daripada kerajaan Mamluk yang pernah menguasai Mesir, Syria, Palestin dan Mekah. Semasa pemerintahan daripada Sultan Selim I (1512-1520M), beliau telah memulakan operasi ketenteraan bagi mengekang pengaruh empayar Parsi dan meluaskan tanah pemerintahannya di benua Eropah. Tanggungjawab ini kemudiannya telah disambung oleh anak beliau, Sultan Suleiman al-Qanuni (1520-1566M). Sepanjang pentadbiran beliau, empayar Parsi tidak mampu memberikan ancaman yang kuat kepada Uthmaniyyah dan beliau digeruni di ufuk barat sehinggakan di gelar sebagai Suleyman the magnificient.

Walaupun begitu, selepas kemangkatan al-Qanuni, khilafah telah menghadapi krisis moral kepimpinan yang menjurus kepada kerapuhan prestasi khilafah. Empayar Parsi melalui pimpinan Shah Abbas I sekali lagi muncul sebagai ancaman kepada Uthmaniyyah pada awal kurun ke-17. Beberapa siri perperangan antara Parsi dan Uthmaniyyah telah terakam di dalam sejarah yang menyaksikan kemegahan kekuatan ketenteraan Uthamaniyyah telah mampu dilunturkan.  

Kekuatan Rusia semakin kukuh apabila berjaya merampas beberapa wilayah-wilayah daripada peperangan kecil dengan Uthmaniyyah. Pada kurun ke-18, Rusia telah muncul menjadi ancaman daripada bahagian utara kepada khilafah. Beberapa siri perperangan telah berlaku dan melemahkan kekuatan khilafah sedikit demi sedikit. Hubungan dingin antara Uthmaniyyah dan Rusia ini akhirnya membawa kepada peperangan Crimea yang menyebabkan khilafah menghadapi masalah kekeringan perbendaharaan seterusnya wujud keperluan yang mendesak untuk melakukan pinjaman daripada pasaran asing pada tahun 1854.

VII. Pasca 1924

Selepas daripada keruntuhan sistem khilafah pada 1924 secara rasminya, pelbagai pihak muncul bagi merawat semula kefahaman umat Islam yang telah diracuni sekularisasi dan sikap taksub terhadap kehebatan negara barat. Mereka menegaskan bahawa Islam adalah suatu cara hidup, bukan terhad kepada ritual keagamaan semata-mata. Ketika itu lahirnya gerakan Islam seperti Ikhwan Muslimin di Mesir dan Jamaat Islami di Pakistan. Abu A’la al-Maududi; pengasas Jamaat Islami telah mengarang buku “Sistem Ekonomi Islam” (1941) bagi menjelaskan semula kepada masyarakat muslim yang ketika itu hanya mengenali ideologi ekonomi liberal dan sosialis sahaja.

Abad ke-20 menyaksikan kebangkitan semula perbincangan berkenaan ekonomi Islam. Anwar Iqbal Qureshi telah menjelaskan teori berkenaan ekonomi islam yang bebas riba  melalui penulisannya yang bertajuk “Islam and the Theory of Interest” (1945). Lanjutan daripada penulisan ini, instrumen kewangan berasaskan perkongsian seperti mudharabah dan musharakah menjadi perbincangan utama oleh ahli ekonomi Islam bagi tujuan menubuhkan sistem perbankan yang patuh syariah. Seterusnya, teori ini dikembangkan lagi oleh Muhammad Uzair dan Muhammad Nejatullah Siddiqi melalui penulisan; “Interestless Banking: Will It Be Success?” dan “Banking Without Interest”.

Ekonomi Islam mula diberikan perhatian secara meluas dan diiktiraf sebagai suatu disiplin ilmu yang baru selepas daripada Konferens Antarabangsa Ekonomi Islam yang diadakan di Mekah pada tahun 1976. Konferens ini menghimpukan 180 tokoh daripada pelbagai latar belakang seperti ahli ekonomi, ulama’ dan pengurus bank daripada seluruh dunia. Perbincangan yang dibuat meliputi berkenaan konsep dan  methodologi, penghasilan dan kepenggunaan, peranan pemerintah, insurans menurut Islam, bank bebas riba, pembangunan ekonomi menurut Islam, zakat, polisi fiskal dan kerjasama ekonomi antara negara Islam. Hasil daripada konvesyen ini, Pusat Penyelidikan Antarabangsa Ekonomi Islam (ICRIE) telah ditubuhkan di bawah Universiti King Abdul Aziz, Jeddah. Pada tahun 1981, Institusi Kajian & Latihan Islam (IRTI) pula telah ditubuhkan oleh Islamic Development Bank (IDB). Institusi ini mula beroperasi pada tahun 1983.

Pada hari ini, kajian dan penyelidikan berkenaan ekonomi Islam semakin berkembang. Akan tetapi, diperakui bahawa fokus perbincangan berkenaan ekonomi Islam sudah disempitkan kepada skop kewangan islam semata-mata.

VIII. Penutup

Pengamatan sejarah mencerminkan kepada kita peri pentingnya silang-jalin hubungan yang erat antara ulama’-umara’. Pemerintah yang menidakkan syarak dan kepentingan ‘ilmu seringkali berakhir dengan kemerosotan nilai hidup dan kebinasaan.

Suara-suara yang menyatakan bahawa al-Quran dan as-Sunnah tidak dapat memberikan solusi kepada permasalahan sistem ekonomi hari ini adalah berpunca daripada kegagalan di dalam memahami peranan sebenar sumber asas agama ini. Al-Quran dan hadis nabi tidaklah bertujuan khusus untuk menyediakan jawapan secara terperinci kepada setiap isu ekonomi yang dihadapi oleh komuniti dunia pada hari ini, tetapi pada kedua-duanya itu mengandungi prinsip-prinsip penting sebagai asas kepada sebuah struktur ekonomi yang jauh lebih baik.

---

[1] Tanah Mekah telah dimuliakan dengan kelahiran junjungan mulia Nabi Muhammad s.a.w. pada 570 masihi. Kota yang menjadi tanah kelahiran dan tempat baginda s.a.w. membesar ini merupakan kota yang sedia makmur aktiviti perekonomiannya. Ramai beranggapan bahawa Mekah adalah desa yang rendah status ekonomi penduduknya semasa zaman jahiliyah (sebelum kedatangan Islam), sebaliknya, kota Mekah merupakan kawasan penumpuan perdagangan dan menjadi ibu kota kepada Tanah Arab selepas kota San’a jatuh ke tangan Habasyah dan kejatuhan kerajaan Hira’ dan Ghasaan. Sepertimana Allah s.w.t telah menggunakan gelaran Ummul Qura (ibu kota) apabila merujuk kepada kota Mekah di dalam surah as-Syura, ayat ke-tujuh. “Dan demikianlah kami wahyukan al-Quran kepadamu dalam bahasa Arab, agar engkau memberi peringatan kepada penduduk ibu kota (Mekah) dan penduduk (negeri-negeri) di sekeliling…”

[2] Surah Quraisy. Ayat 1-2.

[3] Abu A’la al-Maududi di dalam syarahan surah al-Hasyr telah menukilkan sebab-sebab penguasaan ekonomi oleh bangsa yahudi di Yathrib: “Mereka (yahudi) lebih kuat berbanding bangsa Arab di dalam aspek ekonomi. Ini adalah kerana mereka berasal daripada Palestin dan Syria yang lebih bertamadun dan kaya dengan budaya, mereka mempunyai pengetahuan dan kemahiran yang berbagai yang tidak diketahui oleh orang Arab; mereka juga mempunyai hubungan perdagangan antarabangsa. Jadi, mereka telah menguasai peranan perniagaan mengimport bijiran daripada Yathrib dan utara Hijaz dan mengexport kurma kepada negara lain. Penternakan dan perikanan juga telah dikuasai dan dikendalikan oleh mereka. Mereka juga sangat mahir dalam menghasilkan pakaian. Mereka juga telah membina kedai yang menjual arak yang diimport daripada Syria. Bani Qainuqa’ pula lebih menguasai kemahiran pertukangan yang melibatkan emas dan penghasilan tong. Daripada semua pekerjaan, perdagangan dan perniagaan ini, orang Yahudi telah memperoleh keuntungan yang sangat lumayan. Akan tetapi, perniagaan utama mereka yang paling menghasilkan untung adalah peminjaman wang. Mereka telah mengenakan kadar bunga yang sangat tinggi, dan sangat sukar untuk sesiapa yang telah meminjam untuk berjaya melepaskan diri daripada belengu hutang.”

[4] Berkata Anas bin Malik al-Ansari (beliau masih kecil): “Aku ikut menyaksikan kedatangan Nabi di Madinah. Tidak ada suatu hari pun yang lebih cemerlang daripada hari kedatangan Nabi di Madinah” (Tafsir Ibn Kathir).

[5] Kaum Ansar lebih mahir di dalam urusan pertanian dan penternakan. Berbeza dengan kaum Muhajirin yang lebih menguasai ilmu perdagangan dengan baik. Ikatan persaudaran yang ditautkan di antara mereka dan kehadiran Muhajirin di Madinah telah menyuburkan kepelbagaian sumber ekonomi Madinah.

[6] Sayyidina Umar telah mengambil sebahagian tanah Bilal r.a yang diberikan oleh Nabi Muhammad s.a.w tetapi tidak diusahakan. Bilal pada awalnya tidak bersetuju dan bertanyakan pada Umar r.a, “Adakah kamu ingin mengambil kembali harta yang diberikan sendiri oleh Rasulullah s.a.w kepada aku?”. Kemudian di jawab kembali oleh Umar, “Ambillah sekadar kemampuan, tinggalkan sebahagiannya kepada kaum muslimin.”

[7] Disebutkan di dalam Kitab al-Amwal (Abu Ubaid) bahawa Sayyidina Umar mengatakan bahawa andai perlu untuk diberikan kepada asnaf sehingga 100 ekor unta, beliau akan berikannya.

[8] Fai’: Harta rampasan perang & perolehan daripada pembukaan kawasan baharu.

[9] Kertas kerja ini tidak menumpukan terhadap perpecahan yang berlaku pasca kemangkatan khalifah Mutawakkil (861M). Tokoh ilmuwan Islam yang dinyatakan di dalam bahagian ini, meskipun ada yang tidak di berada di dalam kawasan naungan Abbasiah tetapi bagi meringkaskan perbincangan, penulis mengambil contoh khalifah yang terbesar pada tempoh zaman tersebut bagi merujuk peralihan zaman antara Umayyah sehingga Uthmaniyyah.
[10] Ada zaman yang menyaksikan pemerintah sangat dambakan nasihat daripada ‘ulama. Sepertimana hubungan yang ditunjukkan antara Harun ar-Rasyid dengan Abu Yusuf dan Imam as-Syaibani. Begitu juga antara Sultan Ulama ‘Iz bin Abdussalam dengan Sultan Saifudin Qutuz (1260M). Ada pula zaman yang ‘ulama terpaksa memberikan respon terhadap kebejatan ekonomi yang berlaku sepertimana teguran Ibn Thaimiyah kepada pemerintah. 

Rujukan:

1. Abu Hasan ali al-Hasany an-Nadwy (Alihbahasa Bey Arifin Yunus Ali Mudhar). Riwayat Hidup Rasulullah saw
2. Abdel Shafi M.Abdel Latif. Rise of Islam
3. Ahmed el-Ashker & Rodney Wilson. Islamic Economics: A Short History
4. Ahmad Nabil bin Amir. Sistem Politik Islam di Zaman Nabi Muhammad saw
5. Asad Zaman. Islamic Economics: A Survey of The Literature
6. Bernard Lewis. What Went Wrong? The Clash Between Islam and Modernity In The Middle East
7. Erkut Duranoglu & Guide Okutucu . Economic Reasons Behind The Decline Of The Ottoman Empire
8. Monzer Kahf. Market and Prices
9. M. J. Kister. The Market Of The Prophet
10. Monzer Kahf. Islamic Economics, What Went Wrong?
11. Monzer Kahf. What Is Islamic Economics?
12. M. Umer Chapra. Islam and the Economic Challenge
13. Mohamad Nurhakim. Jatuhnya Sebuah Tamadun: Menyingkap Sejarah Kegemilangan dan Kehancuran Empayar Khalifah Islam.
14.  Nagaoka Shinsuke. Critical Overview of The History of Islamic Economics: Formation, Transformation and New Horizons.
15. Pahary. Economic Condition Of Pre Islamic Arabia
16. Spahic Omer. Madinah Market During The Prophet’s Time;